Kur’an tarihi ve Kur’an ilimlerinin önemli konularından biri de kıraatlerdir. Kıraatlerle ilgili en önemli çaba, Kur’an’ı Hz. Peygamber’in okuduğu biçimiyle tespit etmek, onu arz ve sema yoluyla hem şifahi hem de yazılı bir şekilde sonraki nesillere ulaştırmaktır. Ancak, tarihi süreç içerisinde kıraatlerle ilgili tartışılan birçok konu vardır. Kıraatlerin neliği bağlamında vahiy-kıraat ve Kur’an-kıraat ilişkileri, kıraatlerin mütevatir olup olmadığı, kıraatlerin sınıflandırılması, makbul olan ve olmayan kıraat çeşitleri, kıraatlerin sınırlandırılması ve ölçütleri gibi konular bunlardan bazılarıdır.
Kıraatleri ilgilendiren birçok konuyla ilişkili bir husus da kıraatlerin ne kadar tevkîfî olup olmadığı meselesidir. Kıraatlerin tevkîfîliğini veya ictihadîliğini kabul etmenin sonuçları da önem arz etmektedir. Kıraatlerdeki bu önemli meseleler, “Kıraatlerde Tevkîfîlik ve İctihadîlik Olgusu” adıyla çalışma konusu olarak belirlenmiştir. Tevkîfîlik ve ictihadîliğin sadece kıraatlere özgü olmadığı, hatta bütün dini konuların tevkîfî ve ictihadî olarak değerlendirilip değerlendirilemeyeceği bilinmektedir. Örneğin, gaybî olan bütün konuların ve ibadetlerle ilgili birçok konunun ictihadla belirlenemeyeceği ve tevkîfî oldukları inkâr edilemez. Ancak, dini bir konunun tevkîfî veya ictihadî olduğunu belirleyen ölçütler de bulunmaktadır. Diğer dini konular gibi kıraatlerin de tevkîfîliğinin ne oranda olduğunun bilinmesi, kıraatleri daha sağlıklı değerlendirmemize katkı sağlayacaktır.
Bu bağlamda kıraat farklılıklarının ne kadar tevkîfî veya ictihadî olduğunu konu edinen bu tez çalışması, giriş, üç bölüm ve sonuç şeklinde tertiplenmiştir. Kıraat imamlarına isnad edilen Kur’an kıraatinin ve farklılıklarının ne kadar tevkîfî, ne kadar ictihadî veya tercihî olup olmadığını tespit etmek, kıraatlerin vahiy ve Kur’an ile ilişkilerini belirlemede yol gösterici olacaktır. Kıraatlerin tamamının tevkîfî veya ictihadî olduğunu kabul etmek, kıraat farklılıkları arasında yapılan tercih eylemini, sahih kıraatlerin önce yedi ile sınırlandırılması, sonra on kıraate ve nihayetinde meşhur denilen dört kıraatin daha eklenerek on dört kıraate çıkarılması faaliyetini izah etmek güçleşecektir. Bundan dolayı, kıraat farklılıklarının bir kısmının tevkîfî, bir kısmının da ictihadî olup olamayacağını belirlemek bu çalışmanın hedefi olacaktır.
Kıraatlerdeki tevkîfîliği bilmek için öncelikle konunun temel kavramı olan tevkîfî ve onun zıddı olan ictihadî, ilgili olan tercih ve kıraat kelimelerinin semantik tahlilinin yapılması, bu kelimelerin birbiriyle olan ilişkilerinin tespit edilmesi gerekmektedir. Bu terimlerin anlam alanları belirlendikten sonra hangi kıraat farklılıklarının tevkîfî veya ictihadî olduğunu görmek için tevkîfîlik ve ictihadîliğin ölçütlerini de tespit etmek gerekecektir. Dolayısıyla, konumuz ile ilgili kavramsal alan belirlenmiş, tevkîfîlik ve ictihadîliğin ölçütleri tespit edilmiş ve kavramlar arası ilişki ortaya konmuştur. Temel kavramlar bağlamında vahiy ve tevatürlük yönüyle kıraatlerin ne olduğu, tevkîfîlik ve ictihadîlik açısından kıraatlerin sınıflandırılması ve sınırlandırılmasının durumu tespit edilmiştir. Yapılan tespitler ve ölçütler ışığında, kıraat birikimindeki uygulanan örneklerden hareketle kıraat farklılıklarının tevkîfîliği ve ictihadîliği belirlenmeye çalışılmıştır. Kıraatlerin tevkîfî veya ictihadî olduğunu kabul etmenin sonuçlarının ne olduğu da irdelenmiştir. Çalışmamızda kıraatlerle ilgili ele alınan bütün konuların tevkîfîlikle ilişkisinin ne olduğuna mutlaka değinilmiştir.
Çalışmama bilgi ve tecrübeleriyle değerli katkılarda bulunan ve bu esnada beni hoşgörüyle karşılayan başta danışman hocam Sayın Prof. Dr. Mehmet Dağ’a, yol gösterici ve teşvik edici tavsiyelerde bulunan Prof. Dr. Abdülmecit Okçu ve Prof. Dr. Eyüp Bekiryazıcı hocalarıma, ayrıca kaynaklara ulaşmamda ve çalışmam süresince desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Mehmet Dinçoğlu’na teşekkürlerimi arz ederim.