Türklerde dînî mûsikî geleneğinin, Türk tarihinin bilinen en erken dönemlerine kadar uzandığı bilinmektedir. İslam’dan önce tek tanrı inancı ve şaman kültürü etrafında şekillenen dînî mûsikî anlayışının, İslamlaşma ile birlikte mahiyetinin değiştiğini ve yüzyıllar içinde gelişerek kendine has bir yapıya büründüğünü ifade edebiliriz. Türk mûsikîsi makam ve üslûbunu yansıtması itibarıyla dikkat çeken Kur’ân-ı Kerîm tilâveti, ezân, salâ, kasîde, mevlid ve münâcât gibi irticâlî türlere ilâveten, salâvât, regâibiyye, durak, mi’râciyye gibi usûle bağlı olmayan türler ve sayıları on binlerle ifade edilecek ilâhiler bu geleneğin zenginliğini gösteren önemli örneklerdendir. Çalışmanın ismi, bu sahada genel kabul görmüş olması açısından “Türk Din Mûsikîsi” olarak belirlenmiştir. Bu isim için daha önce yapılan farklı çalışmalarda dînî Türk mûsikîsi, dînî mûsikî, Türk İslam mûsikîsi ve İslâmî Türk mûsikîsi gibi öneriler sunulmuştur.1 Her ne kadar Türk din mûsikîsi ifadesinin bazı noktalarda izaha muhtaç olduğunu düşünsek de evvel emirde bir değişiklik yapmayı doğru bulmadık. Bu çerçevede kitabın ismi olan Türk Din Mûsikîsi’nin mahiyetini şöyle izah edebiliriz: Bu isimde zikredilen “Türk” ifadesinden maksat, Türklerin iktidarında olan coğrafyada yetişmiş kişilerdir. Bu sebeple Türk ifadesiyle bir ırk ismi kastedilmemektedir. Dolayısıyla ictimâî (toplumsal) bir birlikteliği konu almak üzere Türklerin olduğu kadar Arapların, Kürtlerin, Fârisîlerin, Boşnakların ve diğer milletlerin bu geleneğe katkıları, sahamızı ilgilendirmektedir. “Din” ibaresinden maksadımız ise İslam dînidir. Bu bağlamda Hz. Peygamber’le (sav) başlayan dînî mûsikî uygulamalarına, Türklerin İslamlaşma sürecinden sonra ortaya koydukları icra, beste, tür ve anlayışları ile yaptıkları katkı, konumuzu kapsamaktadır. “Mûsikî” kavramından ise en kısa ifadesiyle kendine ait kuralları olan ses sanatı kastedilmektedir. Bu ifadelerden yola çıkarak Türk Din Mûsikîsi’ni şöyle tarif edebiliriz: “Türklerin egemen olduğu coğrafyada gelişen, İslam dîni bağlamında insanların ibadet, zikir ve tefekkür maksadıyla icra ettikleri mûsikî türüne Türk din mûsikîsi denir.” Yapılan bu tarif gereği Türk din mûsikîsinin Orta Asya’dan Balkanlar’a, buradan da Kuzey Afrika’ya kadar geniş bir bölgeye ulaştığını ifade edebiliriz. Fakat çalışmanın evreni olabilecek bu geniş coğrafya içerisinde, özelde Anadolu’da ortaya çıkan ve günümüze kadar varlığını sürdüren dînî mûsikî anlayışı ve uygulamaları ele alınacaktır. Türk din mûsikîsinin tarihi ve türleri ile alakalı Osmanlı döneminde bir eser kaleme alınmamıştır. Bunun muhtemel sebepleri arasında Türk din mûsikîsinin meşk yolu ile ait olduğu gelenekte nesilden nesle aktarılması ve kurumsal açıdan müstakil bir eğitim merkezinin bulunmaması zikredilebilir. Bu gelenek ve türleri hakkında ilk bilgileri, İstanbul Belediye Konservatuvarı yayınlarında görsek de müstakil olarak Türk din mûsikîsi için kaleme alınan eserler, ilahiyat fakültelerinde Türk Din Mûsikîsi dersinin okutulmaya başlanması ile XX. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmıştır. Bu çerçevede yirmiden fazla eser kaleme alınmıştır.2 Bu husus dikkate alındığında hazırladığımız bu çalışmanın mevcut sayıya bir yenisini daha eklemek olmadığını belirtmek zaruretindeyiz. Mevcut çalışmalar, genel itibarıyla ilahiyat fakültelerinde sadece bir dönem ve iki saat olan Türk Din Mûsikîsi dersi için kaynak olması düşüncesiyle kaleme alınmıştır. Diğer taraftan Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Türk Musikisi Devlet Konservatuvarında olduğu gibi müstakil lisans programı açılması, ayrıca Diyanet İşleri Başkanlığında Türk Din Mûsikîsi eğitim programlarının uygulamaya geçmesi sebebiyle daha kapsamlı bir çalışma yapılması gerekli görülmüştür. Bu çalışma, “Bir eğitim materyali olması açısından Türk din mûsikîsi bilgi ve uygulamaları nasıl ele alınmalıdır?” sorusundan yola çıkarak hazırlanmıştır. Kitabın yazarları ile yaptığımız istişareler neticesinde, aşağıda sıralanan hususlar dikkate alınarak bir eser kaleme almanın faydalı olacağı kanaatine varılmıştır. Türk din mûsikîsi kitaplarında sunulan tarihî bilgilerin çoğunlukla, dînî mûsikîden ziyade Türk mûsikîsi nazariyat tarihi hakkında malumat sunduğu görülmüştür. Bu açıdan, hazırladığımız eserin birinci bölümde Hz. Peygamber (sav) döneminden sonra Türklere kadar dînî mûsikî tarihi ve Türklerin İslamlaşma sürecinden sonra günümüze kadar dînî mûsikî tarihi ana hatları ile ele alınarak okuyucunun istifadesine sunulmuştur. Daha önceki çalışmalarda Türk din mûsikîsinin genel olarak câmi ve tekke mûsikîsi şeklinde iki ana kola ayrıldığı görülmüştür. Türk din mûsikîsi türleri, müellifin düşüncesi ve yorumlaması ile câmi veya tekke mûsikîsi türlerinden birine dâhil edilmiştir. Yaptığımız araştırmalarda ilâhi, kasîde, mahfel sürmesi, mevlid, nat, salâ, salâvât, şuğul, tekbir ve tevşih gibi türlerin kimi müelliflerce câmi mûsikîsine dâhil edilirken kimi müelliflerce tekke mûsikî şubesinden sayıldığına şahit olunmuştur. Bu açıdan bir karmaşa olduğunun farkına varan bazı müellifler ise hem câmide hem de tekkede icra edildiği için bunların bir kısmına ortak formlar demiştir. Buna rağmen ilgili eserlerin müellifleri tarafından bir konsensus sağlanamamış, çalışmalarda ortaya çıkan “kendine özgü anlayış” bahsedilen karmaşayı daha da artırmıştır. Bu husus, özellikle Türk din mûsikîsi araştırmacıları ve öğrencileri için kafa karıştırıcı bu durum hâline gelmiştir. Buna ilâveten Türk din mûsikîsinin, câmi ve tekke mûsikîsi olarak iki ana kola ayrılmasına, mekân-konu farklılığı ve çalgı kullanılması gibi hususlar gerekçe gösterilmiştir. Bu ayrımın çok tutarlı olmadığını düşünmekteyiz. Örneğin tevhîd, ibadet ve nübüvvet konuları işleyen türler, câmi mûsikîsine; tasavvufî konuları işleyen türler ise tekke mûsikîsine dâhil edilmiştir. Peki, tekkelerde okunan tevhîd, ibadet ve nübüvvet konularında eserler yok mudur? Ya da çalgı kullanılan türler tekkeye ait olarak izah ediliyorsa, durak gibi çalgı kullanılmadan icra edilen eserleri, tekke mûsikîsi türlerine nasıl dâhil edeceğiz? Kur’ân-ı Kerîm tilâveti, câmiye ait bir tür olarak tasnif edilmekte iken tekkelerde her zikrin başında ya da sonunda okunan Kur’ân tilâvetini nasıl yorumlayacağız? Bu türden soruları çoğaltmak mümkündür. Görülen odur ki Türk din mûsikîsi türlerini câmi ve tekke mûsikîsi türleri olarak tasnif etmek doğru değildir. Kanaatimizce bunları tasnif ederken kişiden kişiye değişmeyecek genel bir çerçeve çizmek gerekmektedir. Bu sebeple çalışmamızda Türk din mûsikîsi türleri, üçüncü bölümde şu şekilde ele alınacaktır: